Polska wieś na początku XXI wieku jest poważnie zmęczona i systematycznie traci siły do innowacyjnego poszukiwania i działania. Wielu mieszkańców wsi, zwłaszcza związanych z rolnictwem i działalnością zbliżoną do rolnictwa, nie potrafi odnaleźć swojego godnego miejsca do pracy i życia. Rewolucja gospodarcza, która przyniosła m.in. ogromne, długotrwałe bezrobocie, zablokowała tradycyjne drogi awansu ze wsi do miasta, poprzez pracę. Narastające dysproporcje oświatowe, kulturalne, w dostępie do informacji i wiedzy stanowią znaczne utrudnienie w realizacji idei awansu oświatowego młodzieży wiejskiej poprzez wykształcenie. Polityczna walka tocząca się często wokół wsi i ponad nią powoduje nie tyle polityczne zróżnicowanie społeczności wiejskich, co ich obojętnienie na politykę, a w konsekwencji obojętnienie społeczne, rozumiane jako brak zainteresowania sprawami wspólnymi, publicznymi i zdolnością wpływania na ich bieg. Do tego należy jeszcze dodać tradycyjnie negatywny obraz wsi w większości mediów i wyłania nam się poważny nabrzmiewający problem pod tytułem, co dalej? Co dalej z rozwojem rolnictwa, czy ten rozwój jest potrzebny, a jeżeli tak to, w jakim kierunku? Co dalej z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich? Wielofunkcyjnym i zrównoważonym, czyniącym wieś atrakcyjnym miejscem do życia.

Nie jest moim zamiarem rozpatrywanie tych kwestii w szerokiej płaszczyźnie. Wieś to wielowymiarowa przestrzeń do zagospodarowania. Ważne by zagospodarowywać ją z rozwagą z rozmysłem a przede wszystkim w taki sposób by mieszkańcy wsi mieli poczucie autorstwa lub co najmniej współautorstwa przedsięwzięć lokowanych w tej przestrzeni.

Gdy się zagłębiam w tajniki idei Programu Leader i poznaję doświadczenia krajów Europy Zachodniej w zakresie realizacji tego Programu, to myślę, że mieści się on znakomicie w kryteriach działań przyjaznych wsi.

Dla Unii Europejskiej wieś już dość dawno przestała być postrzegana jako miejsce produkcji żywności. A wysiłki i środki finansowe kierowane na rozwoju obszarów wiejskich mają nie tyko zapewnić odpowiednią ilości i jakości pożywienia, ale co raz częściej i co raz mocniej wesprzeć te działania, które dotyczą dbałości o naturalne środowisko, kultywowania obyczajów, tradycji i wielofunkcyjny rozwojowi wsi jako miejsca do godnego życia. W tym też kierunku kształtowana jest polityka finansowego wsparcia wsi.

Już na początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku liderzy integracji europejskiej kształtując Wspólną Politykę Rolną dostrzegają potrzebę wprowadzenia europejskiej polityki wiejskiej. W 1988 roku powstaje dokument „Przyszłość wiejskiego świata” a w dwa lata później zostaje uruchomiony Program Leader. Następuje sprawdzanie nowego modelu rozwoju obszarów wiejskich przez zróżnicowanie gospodarcze. Sukces Programu Leader sprawia, że zostaje uruchomiona w 1999 roku druga jego edycja, na pięć lat. Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej pozwala na działania zapewniające zintegrowany rozwój obszarów wiejskich i stopniowe włączanie tego rozwoju w jej ramy. Aby podnieść atrakcyjność i konkurencyjność europejskich obszarów wiejskich i jeszcze mocniej wesprzeć ideę lokalnego zaangażowania dla rozwoju wsi wprowadzony zostaje Program Leader+ na lata 2000 – 2006.

Metody

Z inicjatywy LEADER+ mogą korzystać wszystkie tereny wiejskie Unii Europejskiej. Beneficjentami pomocy są przede wszystkim „Lokalne Grupy Działania“, czyli związki partnerów publicznych i prywatnych wspólnie podejmujących innowacyjne działania związane z rozwojem obszaru wiejskiego.

Aby skorzystać ze środków LEADER+, Lokalna Grupa Działania, sformalizowane ciało odpowiedzialne za realizację konkretnego projektu, winna przedłożyć strategię dotyczącą jednego tematów:

·         Wykorzystanie nowych sposobów i nowych technologii, aby produkty i usługi stały się bardziej konkurencyjne,

·         Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich; ten temat jest skoncentrowany na innowacjach związanych z dostępem do usług,

·         Promocja lokalnych produktów, w szczególności wspieranie wspólnych działań; poprawa dostępu do rynku dla małych podmiotów produkcyjnych,

·         Waloryzacja zasobów naturalnych i kulturalnych,

·         Tworzenie i przyciąganie nowych podmiotów lokalnych i przedsiębiorstw,

·         Projekty dla młodzieży lub kobiet.

Potencjalnymi uczestnikami Lokalnych Grup Działania są osoby lub ich stowarzyszenia, firmy prywatne i sektor finansowy, instytucje publiczne (lokalne, regionalne, krajowe, europejskie) zajmujące się polityką regionalną, zatrudnieniem, środowiskiem naturalnym, gospodarką, dziedzictwem społecznym i kulturalnym, osadnictwem, koordynacją lokalnej polityki z rozwiązaniami sektorowymi.

Istota uspołecznienia inicjatywy rozwoju wsi wynikająca z idei Leadera opiera się na czterech zasadniczych składnikach:

Zdecentralizowane, zintegrowane, oddolne i lokalne podejście, oparte na:

·         skupieniu się korzyściach płynących z kompleksowego podejścia (np. odrzuceniu klasycznych podziałów tematycznych lub sektorowych),

·         umożliwieniu wzajemnego kontaktu różnych sektorom poprzez zastosowanie rozwiązania, które umożliwi lokalnym uczestnikom wyrażanie ich poglądów i pomoc w ukształtowaniu ich roli w rozwoju obszaru, zgodnie z ich własnymi dążeniami i wizją przyszłości.

Zaangażowanie społeczności:

·         Zaangażowanie społeczności umożliwia wspólne podejmowanie wyzwań przyszłości poprzez przezwyciężanie apatii i tradycyjnych podziałów, zwalczanie wykluczenia      i zapewnianie równowagi pomiędzy metodami rozwiązań, możliwościami i potrzebami wszystkich sektorów lokalnej społeczności.

Jednoczenie partnerów na szczeblu lokalnym:

·         Leader zachęca do budowania nowego partnerstwa i tworzenia nowych lokalnych struktur zarządzania, ułatwia tworzenie nowych form wspólnej organizacji. LEADER skupia się na lokalnym podejściu i zachęca do rozwijania lokalnego systemu rządzenia.

Możliwość praktycznego wdrożenia ukrytych pomysłów:

·         Procedury wyboru projektu stosowane w inicjatywie Leader umożliwiają wyłonienie potencjalnych liderów projektu, którzy w przeszłości mogli być przeoczeni, upublicznienie ich pomysłów i kolektywne pozyskanie i zapewnienie wsparcia na ich wdrożenie. Leader zajmuje się projektami o umiarkowanej skali, może wspierać projekty obarczone pewnym ryzykiem, które zazwyczaj nie znajdują zainteresowania    u „klasycznej“ administracji i instytucji finansowych. (Na podstawie publikacji w internecie pt. „Inicjatywa wspólnotowa LEADER“. Autor: Bohdan Kamiński.)

Leader+ w Polsce

Program ten jest realizowany w Polsce pod nazwą Pilotażowy Program Leader+ i obejmie swym zasięgiem wszystkie województwa. W ramach Schematu I finansowaniem objętych zostało ponad 170 projektów realizowanych na obszarze około 500 gmin a w ramach Schematu II finansowaniem objętych zostanie, co najmniej 80 projektów realizowanych na obszarze, co najmniej 220 gmin.

Działania objęte Schematem I polegają na tworzenie lokalnych partnerstw publiczno-prywatnych (Lokalnych Grup Działania – LGD rejestrowanych jako fundacje, stowarzyszenia lub związki stowarzyszeń) oraz dokonaniu z inicjatywy środowisk lokalnych analizy możliwości rozwojowych terenów wiejskich i opracowanie na tej podstawie zintegrowanych strategii rozwoju obszarów wiejskich (ZSROW). W tym celu, realizowane będą działania szkoleniowe, informacyjne oraz doradcze, służące zaangażowaniu mieszkańców w proces przygotowywania koncepcji rozwoju terenów wiejskich i tworzenia partnerstw publiczno-prywatnych.

W ramach Schematu II Lokalne Grupy Działania, posiadające odpowiednie doświadczenie i potencjał administracyjny niezbędny dla zarządzania środkami publicznymi, wdrażać będą plany obejmujące wsparcie realizacji strategii oraz promocję obszarów wiejskich i animowanie współpracy partnerów lokalnych.

Zintegrowane Strategie Rozwoju Obszarów Wiejskich, przygotowywane z inicjatywy środowisk lokalnych w ramach Schematu I i wdrażane w ramach Schematu II, określać będą kierunki rozwoju objętych nimi terenów. Strategie te powinny uwzględniać, co najmniej jedno z następujących zagadnień:

-         zastosowanie nowych informacji know-how i nowych technologii w celu podniesienia konkurencyjności produktów i usług terenów wiejskich;

-         poprawa jakości życia na terenach wiejskich;

-         podnoszenie wartości lokalnych produktów zwłaszcza przez ułatwianie małym jednostkom produkcyjnym dostępu do rynków dzięki wspólnym działaniom;

-         wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych, w tym potencjału obszarów należących do sieci Natura 2000.

Idea Leader oparta jest na wypracowanych w trakcie wieloletniego funkcjonowania

Programów LEADER i LEADER II zasadach określanych jako „metoda Leadera“.

Wszelkie postępowanie oparte na metodzie Leadera ma charakter działania:

v     Lokalnego; bo realizowany program dotyczy danego obszaru wraz z jego zasobami, potencjałem i słabościami.

v     Oddolnego; bo plany działania opracowują ludzie, którzy będą je realizować.

v     Wspólnego; bo tworzymy publiczno-prywatne partnerstwo na poziomie lokalnym, w celu opracowania strategii rozwoju, planów działania i realizacji projektów.

v     Innowacyjnego; bo poszukujemy nowych, skuteczniejszych na danym obszarze metod rozwiązywania problemów.

v     Kompleksowego; bo łączymy działania z różnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego.

v     Edukacyjnego; bo uczymy się od siebie poprzez tworzenie sieci powiązań i współpracy pomiędzy różnymi podmiotami realizującymi działania na rzecz rozwoju w celu wymiany doświadczeń.

v     Odpowiedzialnego; bo ponosimy odpowiedzialność za zarządzanie finansami i realizacją projektów.

v     Elastycznego; bo podejmowane działania, powinny się zmieniać w taki sposób by dostosowywać się do aktualnych potrzeb, których realizacja służyć będzie zawsze lokalnej społeczności.